پیش از انتقال دانش ، انتقال منش و ارزشهای اخلاقی مهم و ضروری است

دکتر بهاره توکلی فر دارو ساز، دارای دکترای تخصصی فارماکولوژی و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی البرز مهمان دیگر ما در بخش گفتگوی ویژه با پیشکسوتان کادر درمان بود. اگر چه این بانوی دانشمند و جوان را در فهرست پیشکسوتان نمی گنجانیم، هدف این برنامه معرفی چهره های فعال ، اثر گذار و با تجربه ایست که هر کدام در محدوده کاری خویش می توانند نگاه و حرفی تازه برای همکاران خود به ویژه دانشجویان و فارغ التحصیلان داشته باشند. وی ورودی 1373 رشته داروسازی واحد علوم دارویی دانشگاه آزاد تهران است و در سال 1387 پس از دریافت مدرک PhD فارماکولوژی از دانشگاه علوم پزشکی ایران، مدت 2 سال در پژوهشکده گیاهان دارویی جهاد دانشگاهی پژوهش کرده و به نگارش مقالات پرداخته است. وی در دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی ایران در کرج  و همینطور دانشکده پرستاری _ مامائی دانشگاه آزاد اسلامی این شهر به عنوان مدرس فارماکولوژی فعالیت داشته است . پس از تاسیس دانشگاه علوم پزشکی البرز، درسال 1390 رسما عضو هیات علمی این دانشگاه شده است . ایشان در حال حاضر مدیر گروه فیزیولوژی _ فارماکولوژی_ فیزیک پزشکی در دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی البرز می باشند.

دکتر توکلی فر در معرفی فعالیت های خود می گوید: از ابتدا به رشته داروسازی علاقمند بودم و در این مسیر حضور و تدریس اساتید گرانقدر و با تجربه ، باعث توجه بیشتر من به درس فارماکولوژی شد . در ادامه این رشته را به طور تخصصی انتخاب نمودم و خداوند را شاکر هستم که شرایط ادامه تحصیل هم برایم فراهم شد.

از سیرپژوهش ها بفرمایید به طور کلی وضعیت فعلی را چگونه می بینید؟

برای پیشرفت علمی و آموزشی ، پژوهش و تحقیق سنگ بنای اولیه به شمار می روند . به همین علت است که همواره می توان میان کمیت و کیفیت عملکرد پژوهشی در هر جامعه و میزان توسعه یافتگی آن جامعه رابطه مستقیمی برقرار کرد. خوشبختانه در سالهای اخیر پژوهش در کشور ما رشد خوبی پیدا کرده و از این نظر در منطقه جایگاه بسیار خوبی داریم. ولی متاسفانه شاخصی که به آن ارجاع می شود بیشتر کمیت مقالات منتشر شده  است که نمی تواند تنها ملاک خوبی برای ارزش گذاری بر بحث پژوهش باشد.

 با افزایش بودجه اختصاص یافته به بخش تحقیقات از یک سمت ، وجود نیروی انسانی محقق و پر تلاش در دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی از سمت دیگر و در نهایت بکارگیری صحیح امکانات سخت افزاری و نرم افزاری ، امکان برداشتن قدم های بسیار خوبی بیشتر از قبل در امر پژوهش فراهم خواهد شد.

چطور به رشته داروسازی علاقمند شدید؟

به طور کلی من از درس خواندن لذت می بردم و بحث های داروئی و پزشکی برایم جالب توجه بود. موقع انتخاب رشته دانشگاهی ، داروسازی اولویت اولم بود و از این مسیری که طی کرده ام کاملا راضی و شکرگزار هستم . اگر دوباره زمان به عقب بر می گشت همین راه را انتخاب می کردم.  

ویژگی لازم برای ورود به این رشته چیست؟

در صورتی وجود علاقمندی به رشته داروسازی، داشتن ویژگیهای شخصیتی همچون مسئولیت پذیری بالا ، دقیق بودن و داشتن حوصله در ارتباط با مردم بسیار ضروری است . چون فعالیت در رشته داروسازی مسئولیت حرفه ای بالایی را می طلبد.

نگاه بسیاری افراد این است که داروخانه ها تبدیل به سوپر مارکت شدند . نظر شما دراین باره چیست؟

به نظر من این مقایسه ناشی از سطحی نگری و داشتن دانش ناکافی و حتی گاهی به علت نگاه مقرضانه است . داروساز جزئی از تیم درمان است و خدماتی که ارائه می دهد با توجه به دانشی است که در این زمینه کسب کرده است. داروخانه یکی از چندین موقعیتی است که داروساز می تواند در آن ارائه خدمت انجام دهد. داروساز در این موقعیت به عنوان مسئول فنی یک مرکز داروئی- علمی فعالیت می کند . اولین فرد در دسترسِ تیم درمان جهت ارائه مشاوره داروئی است . دارو  به عنوان یک"کالای استراتژیک" تیغ دو لبه ای است که اگر صحیح و به جا استفاده نشود عواقب جبران ناپذیری ایجاد می کند. این مسئله بویژه نقش داروسازان فعال در داروخانه ها را  حساس تر می سازد.

آیا امکان دارد که رفتار همکاران داروساز در این مورد اثرگذار بوده باشد؟

متاسفانه در هر حرفه ای رفتار افرادی که مسئولیت پذیری و وجدانِ کاری کافی ندارند این نگاه را ایجاد می کند و شاید این موضوع بخشی به دلیل دادن اختیارات فراقانونی به افراد غیر داروساز در داروخانه ها باشد که فقط به دید کسب و کار به این حرفه نگاه می کنند و بخش خدمات مشاوره ای و نظارتی آن را نادیده می گیرند. داروسازِ موسس داروخانه باید در داروخانه اش فعالیت کند یا اختیار تام به داروساز دیگری بدهد که وی مسئولیت کار را بپذیرد و اختیارات کافی داشته باشد . مسلما نظارت و مدیریت نهایی به عهده داروساز خواهد بود ، چه داروساز مالک مجموعه باشد چه نباشد . مسئول فنی سوری و واگذاری داروخانه به غیر داروساز منجر به فعالیت های سودجویانه ای می گردد که بازخورد آن ، موجب مخدوش شدن نگاه جامعه به این حرفه می شود. 

اما بخش دیگری از این مسئله گاه به دلیل نقد سودجویانه و عوام فریبانه ای است که که به این حرفه می شود و هدفی جز تخریب آن در اذهان عمومی دنبال نمی شود. این مسئله مسئولیت همکاران داروساز را سخت تر می کند تا بیماران و مردم را متوجه جایگاه با اهمیت خود نمایند . از طرف دیگر نهادهای بالادستی مثل نظام پزشکی و انجمن داروسازان نیز می توانند با فرهنگ سازی و روشن کردن اذهان عمومی به حفظِ ارزش جایگاه واقعی داروسازان کمک نمایند.

اخلاق حرفه ای از نگاه شما چه طور تعریف می شود ؟

اخلاق حرفه ای عامل موفقیت فردی و سازمانی است . در رشته داروسازی مسلما داشتن حس مسئولیت پذیری و وجدان کاری خط اول است. به موازات انتقال دانشی که طی فعالیت داروسازان بویژه در محیط آموزشی اتفاق می افتد ، بحث انتقال منش و ارزش اخلاقی هم صورت می گیرد که اهمیت بسیار زیادی دارد. چرا که این افراد می توانند نمونه های خوبی به عنوان الگو و سرمشق در جامعه باشند. این الگو بودن بار سنگین مسئولیت را به دنبال خواهد داشت. پیش از انتقال دانش ، انتقال منش است که ارزش دارد.

فرمودین مطالعه را خیلی دوست دارید، چه میزان از وقت روزانه به مطالعه می پردازید؟

در بحث تدریس که باید به روز بود حداقل روزی 1 یا 2 ساعت و در سایر زمینه ها تلاش می کنم هفته ای 3 تا 4 ساعت برای مطالعه وقت بگذارم.

وقت آزاد و فراغت هم دارید؟ اگر فرصتی پیش بیاید چه طور می گذرانید؟

بله خدا رو شکر اوقات فراغتی هم دارم که عمدتا به پرورش گل و گیاه و مطالعه می پردازم.  بودن در طبیعت و توجه به آن هم انرژی بسیار خوبی برایم به همراه دارد .

با وجود مشغله زیاد و کار کردن صبح و بعد ظهر و مطالعه ، خانواده چه طور کنار می آیند؟

به هرحال ماکه مشغله زیاد داریم تلاش می کنیم وقت و فرصت با هم بودن رو از دست ندهیم و آن را غنیمت بدانیم. مسلما خانواده کانون آرامش است و لازمه انجام یک فعالیت کاری پر بازده ، داشتن احساس تعلق و امنیت خاطری است که در کانون خانواده فراهم می شود .

خاطره خوشی اگر در ایام کاری دارید برامون بفرمایید.

خاطره خوش که زیاد است اما یکی از بهترین آنها ، فارغ التحصیلی اولین گروه دانشجویان پزشکی دانشگاه علوم پزشکی البرز بود که با تلاش خود دانشجویان و زحمات کادر آموزشی دانشگاه به خوبی محقق شد.

خاطرات تلخ هم از دست دادن عزیزان و اساتیدی است که بزرگان این رشته بودند و نام و خاطره ایشان همواره در یادها می ماند. یکی از اساتید بنام آقای دکتر محمودیان استاد تمامِ فارماکولوژی دانشگاه علوم پزشکی ایران بودند که چند سال پیش ایشون رو از دست دادیم. همچنین آقای دکتر ثمینی استاد تمامِ فارماکولوژی دانشگاه علوم پزشکی تهران که متاسفانه امسال از بین ما رفتند. این افراد جدا از شخصیت علمی والائی که داشتند ، بسیار انسانهای شریفی بودند و صفات والای اخلاقی مثال زدنی داشتند. انسانیت در وجودشان نهادینه بود و جدا از بحث درس، منش و تواضع استادی ایشان باعث می شد که شخصیت تاثیر گذاری داشته باشند، یادشان گرامی .

از جمله تحقیقات و مقالاتتون برامون بفرمایید.

در زمینه های مختلفی همچون بررسی کارائی و اثربخشی ترکیبات داروئی جدید و گیاهان داروئی در مدل های حیوانی و انسانی فعالیت دارم که در قالب مقالات علمی به چاپ رسیده است.

فرهنگ مصرف دارو و دپو کردن داروها و دفعشون در سطل های زباله منازل در وضعیت خوبی نیست سفارش و راهنمایی شما دراین مورد چیست؟

ایران به لحاظ مصرف دارو جزء 20 کشور برتر دنیا است و در آسیا بعد از چین رتبه دوم را دارد . مصرف داروهای سالانه هر فرد در ایران چهار برابر آمار جهانی است . در مجموع حدود 40 درصد  از مردم ایران به صورت خودسرانه دارو مصرف می کنند. داروی بدون عارضه نداریم و مسلما این مدل مصرف دارو با بروز عوارض جانبی بیشتری در جامعه همراه است . افرادی که سن بالا دارند ، مبتلا به بیماریهای زمینه ای مانند بیماریهای قلبی-عروقی، آسم ،دیابت و ... هستند ، افرادی که چندین دارو همزمان مصرف می کنند و گروههای خاص مانند خانمهای باردار و کودکان بیشتر عوارض جانبی داروها را نشان می دهند و تداخلهای داروئی بیشتری را هم تجربه می کنند.

در این بین دادن اطلاعات کافی به بیماران از سوی تیم درمان، ابتدا توسط پزشک و بعد داروساز بسیار حائز اهمیت است. متقاعد کردن بیماران در این مورد که بدون تجویز پزشک اقدام به تهیه و مصرف دارو ننمایند ، اطلاعات داروئی را از صاحب نظران این حوزه درخواست کنند ، داروهای تجویزی از جانب پزشک را صحیح استفاده کنند و سر خود به قطع آنها اقدام نکنند همگی نکات مهمی است که باید به آن توجه شود. متاسفانه طول درمان جای خالی اغلب نسخ داروئی است که گاه با مصرف ناقص و گاه با ادامه دادن بیش از حد دارو، منجر به ایجاد عوارض جبران ناپذیری هم بر فرد و هم بر جامعه می شود.

مسئله بعدی معدوم کردن داروهائی است که در منزل وجود دارد و استفاده نمی شود. در کشور ما گاهی مراکز هلال احمر وظیفه جمع آوری این داروهای بلااستفاده را بر عهده می گیرند. داروخانه ها به هیچ وجه مجاز به تحویل گرفتن داروهای مصرف نشده از سوی بیماران نمی باشند اما می توانند در این زمینه ، آنها را راهنمائی نمایند. نکته مهم این است که دارو باید به اندازه لازم نسخه و تهیه گردد . چنان چه شرکت سازنده دارو روش خاصی را برای معدوم کردن داروی استفاده نشده و تاریخ گذشته روی بسته بندی ذکر کرده باشد طبق آن باید عمل کرد . در غیر این صورت باید فرآورده های باقیمانده داروئی را بعد از خارج کردن از بسته بندی اصلی ، در کیسه های نایلونی و یا ظروف در بسته قرار داد و سپس در سطل زباله انداخت به صورتی که به محیط نشت پیدا نکنند. ضمنا باید برچسبهای روی شیشه و بسته بندی دارو  را  قبل از دور انداختن برای جلوگیری از مصرف نابجا مخدوش نمود .

بازار کار فارغ التحصیلان داروسازی چه وضعیتی دارد؟

به علت متناسب نبودن تعداد فارغ التحصیلان و موقعیت های کاری موجود برای داروسازان ، مسلما چالشهایی وجود دارد که تنها مختص این رشته نیست . هدایت صحیح فارغ التحصیلان این رشته به سمت صنعت، دانشگاه،  موسسات تحقیقاتی ، داروخانه و ......به صورت متناسب باعث می شود تا تمام نگاه ها فقط به سمت داروخانه نباشد که به دلیل نداشتن توجیه اقتصادی تاسیس داروخانه احیانا منجر به پیدایش مشکلاتی از قبیل آن چه در بالا ذکر شد نگردد.

-مشکلات صنفی این رشته چیست؟

هجمه هایی که به این رشته وارد می شود بدون در نظر گرفتن خدمات ارائه شده توسط این مجموعه ، دلسرد کننده است. هنوز بحث خدمات داروئی به عنوان یک نوع خدمت علمی با تعرفه منطقی در این رشته جا نیفتاده و مرتب محل مناقشه است. دخالت های نظارتی ارگانهای خارج از سازوکار بهداشت _ درمان و نظام پزشکی که اطلاعات فنی کافی در رابطه با این رشته ندارند مسائلی به وجود می آورد که در نهایت منجر به دلسردی داروساز می شود.

لازم است با توجه به هزینه و وقتی که برای تربیت داروساز در طول دوره تحصیل و آموزش وی صرف می گردد بستری فراهم شود تا مردم و نظام سلامت از این پتانسیل به درستی بهره مند شوند . برخوردهای دلسرد کننده و نادیده گرفتن این موضوع در نهایت موجب حذف اثرگذار بودن این حلقه در نظام درمانی خواهد شد که تبعات منفی آن متوجه مردم و نظام سلامت است.

کلام آخر

آن چه که باید به آن توجه کرد بحث خود مراقبتی است ،  نوعی مهارت زندگی و شناسائی و پیشگیری از بروز عواملی که سلامت را به خطر می اندازند . متاسفانه مسئله خوددرمانی که مهمترین علت مسمومیت های داروئی است ، در کشور ما به یک فرهنگ تبدیل شده است . اینکه فرد بدون توصیه پزشک و داشتن اطلاعات اولیه از بیمای خود به مصرف انواع داروها اقدام می کند .

به عبارت دیگر باید خودمراقبتی را جایگزین مصرف خودسرانه دارو کنیم یعنی خوردن غذای سالم ، پرهیز از بی تحرکی ، دوری از استعمال دخانیات، شناسائی و توجه به علائم شایع و اولیه بیماری ها و در نهایت مراجعه به پزشک و افراد صاحب نظر و دارای تخصص. مردم می توانند با انجام خودمراقبتی و ترویج  این عادت ها در بین افراد خانواده و دوستان و آشنایان به جای مصرف دارو بدونِ تجویزِ پزشک ، سهم بزرگی در ارتقای سلامت جامعه ایفا کنند.

در نهایت جا دارد از تلاشهای خالصانه و زحمات بسیاری که تیم درمان بویژه طی چند ماه گذشته در جهت کاهش درد و رنج ناشی از بیماری مردم متحمل شدند تشکر کنم و صحبت هایم را با این دعا به پایان برسانم:
الهی، قدرت بیش از پیش به آنانی عطا فرما که در خدمت خلقند.

گفتگو از دکتر عبدالرضا مزینی / فریبا کلاهی